Kur’an’ın Aktüel Değeri Üzerine / Hikmet ZEYVELİ

Giriş

Her ideoloji, evrensel olduğunu iddia ettiği birtakım ilke ve prensiplerle yola çıkar ve her ideoloji, ancak uygulama imkânını elde edince geçerliliğini ispatlamış olur. Uygulama imkânını hiç elde edemeyen ideolojilerin, geçerliliği de evrenselliği de tartışılır durumdadır.

İdeolojiler, yalnızca bir defa uygulama imkânını elde etmekle de evrenselliklerini ispatlamış olamazlar. Ancak değişik zamanlarda/mekânlarda uygulanabilen ideolojilerin evrenselliği ileri sürülebilir.

Her ideolojinin uygulaması, teorisyenine nasip olmamıştır. Birçok ideolojinin teorisi ve pratiği farklı insanlar, farklı toplumlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Nitekim Marksizm’in ilk uygulaması, teorisinin doğum yeri olan İngiltere’de değil, Rusya’da mümkün olabilmiştir.

İdeolojiler, pratiğe intikal ederken, kaçınılmaz olarak yerel ve özel araçlar kullanmak zorundadırlar Pratiğin zorladığı özel ve yerel araçlar_;toplumdan topluma, coğrafyadan coğrafyaya değiştiğinden ilke ve prensiplerin dışında kalan bu vasıtaların değişkenliği ve dolayısıyla yerelliği kabul edilir. Bu itibarla, değişken olan bu araçlar evrensel addedilemeyeceği gibi, evrensellik iddiasındaki teoriler de şartların dayatmasıyla -teori bazında da- değişmek zorunda kalıyorlarsa evrensellik vasfını yitirmiş olurlar.

İslâm, teorisini ve pratiğini beraber getiren -ve yaşatan- yegâne ideolojidir. Diğer ideolojiler gibi, teorisini yazıp bitirdikten sonra uygulama aşamasına geçmiş değildir. Evrensel ilke ve prensipleriyle uygulaması beraber ve iç-içe olup hedeflediği prototip toplumu, 23 senelik bir zaman zarfında oluşturarak gerçekliğini ve geçerliliğini ispatlamıştır.

Bu ‘özel uygulama’ aşamasını da tekeffül eden ve yöneten Kur’ân-ı Kerîm’de teorinin, yani evrensel olanın yanısıra pratiğin, yani özel ve yerel olanın da yer alması, ilk İslâm toplumu için rahmetin tâ kendisi olmuştur. Ancak, sonraki İslâm toplumları için, bu ilk ‘özel uygulama’, rahmet olmakla beraber aynı zamanda imtihan da olmuştur. Bu imtihan; zamanın/mekânın değişimi ile nelerin sabit kalacağı ve nelerin değişebileceğinin tespitinde, diğer bir ifadeyle, evrensel olanla tarihsel ve yerel olanın ayırt edilmesinde söz konusu olmuştur.

Mamafih, bu problem, Hz. Peygamber sonrası ilk İslâm toplumunda varlığını fazla sürdürememiştir. Çünkü, tebliğine me’mur bir peygamberden uygulamasını gördükleri Kur’ân’ın temel esprisini kavramış güzîde insanlar yönetimde söz sahibi olmuşlardı. Bu dönemin en güzel uygulama örneklerini Hz. Ebubekir’le Hz. Ömer’de buluruz. Kur’ân’ın uygulama sünnetini en iyi kavrayanlardan olmaları cihetiyle onlar, İslâm’ın evrensel dinamizmini yaşatmak için alınacak tedbirlerde tereddüt etmemişlerdir. Onların örnek yönetimleri döneminde alınmış olan karar ve tedbirler, bize, Kur’ân’ın evrensel temel ilkelerini tayinde rehber olacak niteliktedir.

Fakat ne yazık ki Hz. Ebubekir ve Ömer’in dinamik Kur’ân anlayışları, Hicret’in 1. asrının sonuna doğru, giderek yerini tutucu bir zihniyete terk etmeye başlamış, daha sonraları Abbasi Halifesi Mütevekkil’in benimsemesiyle de bu tutucu ve şabloncu zihniyet, artık resmî devlet politikası olarak toplum hayatına girmiştir.

Hz. Peygamber’e karşı, müşriklerce dayatılan ecdâdperestlik psikozu, bu defa, âdeta dinî bir söylem kazanmıştı. Kur’ân’ın bildirdiği üzere, Hz. Nuh’a ve Hz. Musa’ya atalar geleneğiyle karşı çıkıldığı gibi (28/36, 23/24) son peygamber Hz. Muhammed’e karşı da aynı atalar geleneği dayatılmıştır. (43/22, 7/28)

İşte bu gelenekçi psikoz, aynı statükoculuğu, bu defa, Hz. Peygamber’in ilk uygulamasını, yani Kur’ân’ın ilk yorumunu bütün teferruatıyla şablonlaştırmak suretiyle sürdürmeye çalışıyordu.

Önce bid’at kavramı geliştirildi. Hemen-hemen her yeniliği kapsayan bir tarif yapılarak¹ en masum yenilikler bile bu kapsam içerisin de mahkûm edildiler. Öyle ki, pazarda ne alacağını unutmamak için küçük parmağına ip bağlayan dindar bir Müslüman, Hz. Peygamber zamanında bu âdetin mevcut olduğunu tahkik edinceye kadar parmağını avucunun içinde gizlemek zorunda kalıyordu.² Çünkü “Her yenilik bid’at. her bid’at sapıklık ve her sapık cehennemde, sloganı, Hz. Peygamberin hadisî olarak tedavüle konmuştu.³

Daha sonraları, bid’ate karşı geliştirilen ‘sünnet’ kavramı hem statiklesti, hem de yarı-vahiy (gayrı metluv vahiy) karakterine büründürülerek dogmalaştırıldı. Kur’an hükümlerinde illet ve gâiyyet aranması, âdeta Allah’ın, şanına ‘naqíse’ addedildi. Kelâmdaki meşhur “Husn ve qubh emir ve nehyin mucibi midir, yoksa medlulü müdür?”⁴tartışmasında: sorunun ikinci şıkkını evetliyenler: helal ve haramda, ve genel olarak teşride, illet ve gâiyyetın mücib sebep alınamayacağını ileri sürüyorlardı.

Giderek yaygınlaşan bu zihniyet Kur’ân’ın dinamizmini yok edince, taklide razı olmak ve ihtilaflı konularda sevad-ı a’zam’a (büyük çoğunluğa) ya da cumhura uymak, ‘bid’atlerden kaçınmak ve Sünnet’e temessük etmek (yapışmak)’ için yegâne yol addedildi.

Tarihî seyrinin detaylı verilmesi bu çalışmamızın sınırlarını zorlayacak olan bütün bu zaafların kurumlaşması ve bazı yönetim politikalarıyla destek görmesi sonucu, bu ahval, birtakım -kaideyi bozmayan-istisrıalarla. milâdî XX. yüzyılın başlarına kadar sürüp gelmiştir. Asırların birikimiyle sürüp gelen bu zaaflar, İslâm dışı ideolojilerin ve özellikle Batı’daki siyasal, kültürel ve teknolojik gelişmelerin dayatmasıyla birleşince, içinde bulunduğumuz yüzyılın başlarında, İslâm’ı temsil eden son siyasî otorite de dağılıp parçalanmış; yerini, birtakım küçük siyasi yönetimlere bırakmıştır. Bu yönetimler, özellikle galipleri konumundaki Batı karşısında mağlup milletler psikolojisi ile İslâmî kimliklerini süratle yitirmeye başlamış; Batının geliştirdiği siyasî ve kültürel değerler karşısında, ya laik bir siyasî çözümü benimsemiş, yani dini, sadece ‘kişisel inançlar’ seviyesine indirgeyerek İslâmın toplumsal yönü ve fonksiyonunu reddetmiş; ya da zahiren Islâmın siyasi otoritesini kabul etmiş görünmekle beraber, yine galiplerin dayattığı değerlerle varlıklarını sürdürmeye çalışmışlardır. Bütün bunların tevlid ettiği kimlik krizi, artık parça parça olmuş -sözüm ona- İslâm âleminin, galipleri tarafından sömürü odağı haline gelmesine sebep olmuştur.

İslâmî siyasi otoritenin parçalanmasından günümüze gelinceye kadar geçen bir yüzyıla yakın zaman zarfında, İslâm-dışı resmi-siyasi otoritelere rağmen, başlangıcında olduğu gibi, İslâmın toplumların hayatına hükmetmesi için, ne yapmak gerektiğini araştıran samimi Müslümanları temsil eden düşünürlerin zihinlerini en çok işgal eden soru şuydu: ‘Nerede hata yapılmıştı ki bu duruma düşülmüştü?’ Konulan ilk müşterek teşhis ise. İslâmın ilk ve en sağlam kaynağı Kur’ân’dan uzaklaşılmış olması vakıasıydı.

Fakat bu beylik teşhisle yola çıkanlar, çözümlerde birbirinden ayrılıyorlardı. Bunun belli başlı sebeplerinden biri ve en önemlisi, Kur’ân-ın temsil ettiği İslâmın kapsamını belirlemedeki ihtilaflardı. İslâm, sadece Kur’ân’dan mı ibaret idi? İslâmın, Kur’ân’dan ibaret olduğu kabul edilmesi halinde, onun referans olarak gösterdiği Hz. Peygamber örneği de bizi bağlar mıydı? Bu kaynak veya kaynaklardan bize gelen hükümlerin evrenselliği veya tarihselliği tartışılabilir miydi?

Genel olarak İslâmın, özele indirgersek Kuranın aktüalize edilmesinin problemleri diye özetlenebilecek bu konuda, günümüzde gelişen temayüller şöyle sıralanabilir:

1) İfrat Görüş Sahipleri

Kuran’da, inanç esasları dışında hiçbir evrensel sabite kabul etmeyip ahkâm’ın hepsinin değişebileceğine inananlar. Bu görüşü savunanlardan biri olan Celal Nuri İleri, şöyle der: “Dünyada her kaide-i hükmiyye değişir. Bunun bir istisnası vardır. O da “Zamanın tağayyürü ile ahkâmın tağayyürü inkâr olunamaz’ hükmüdür.”⁵

Bu alanda en ileri giden biri olarak gördüğümüz Mısır’lı çağdaş âlim Hasan Hanefî ise, bu değişme gereğini Kur’ân’ın inanç esaslarına da teşmil eder.⁶

Laik yönetimleri benimsedikleri ve İslâm adına endişeleri olmadığı halde, resmi ideolojileri ve statükoları İslâm adına meşrulaştırmaya çalışanlar.

2) Tefrit Görüş Sahipleri

Klasik taklidi temayülleri aynen sürdürenler: Bunlara göre; İslam’ın ilk döneminin (Asr-ı Saadet) bütün uygulama ve değer ölçüleri evrensel niteliğinde olup yerel veya tarihsel olanı yoktur. Hz. Ömer’in tassarrufları da bize, nass’lar üzerinde ictihad etme konusunda delil olamazlar. ‘Mevrid-i nass’ta içtihada masağ yoktur’ kuralı en kapsamlı bir şekilde geçerlidir. Bid’atlardan sakınmak, Sünnet’e sarılmak şiar edinilmelidir.

Bu katı şablonculuğun ya da taklitçiliğin bir tezahürü olarak, günümüzde, mesela, zil sesleri’nin (saat, telefon veya kapı zillerinin) caiz olup olmadığı hala tartışılabilmektedir.⁷

3) Mutediller

Bunlar, Kur’ân’ın âdete ve örfe bina edilen ahkam ve muamelâta dair bütün hükümlerinin, özellikle zaman ve coğrafya farkları söz konusu ise, değişebileceğini, çünkü bu konulardaki Kuran âyetlerinin bir kısmının tarihsel veya yerel özellikte olduklarını kabul etmişlerdir. Bunlar da “zamanın tağayyürü ile ahkâm tağayyür eder” prensibini kabul ederler, ancak bu kuralın, illeti değişmiş olan ahkâm için söz konusu olacağı görüşündedirler. Aralarında bazı düşünce farklılıklarına rağmen, eski âlimlerden et-Tûfî, çağdaşlardan Mehmed Akif Ersoy, Hüseyin Kâzım Kadri ve Fazlurrahman bu gruba örnek verilebilirler.

Bize gelince, bu hassas konuda tercihimizi belirtmeden önce, üç konuda mülahazalarımızı serdetmek isteriz.

a) Risaletin Son Bulmasının Anlamı

Kur’ân-ı Kerîm, kuşkuya mahal olmayacak şekilde, Alemlerin Rabbinden bir inzaldir. İnsanları hidayet etmek için nazil olmuştur (2/ 185).

Onları “en qavím (en sağlam) bir yola kılavuzlamaktadır (17/9).

Yaratıcı, beşere lütfettiği bu hidayetini, gene beşer olan Rasuller (Peygamberler) vasıtasıyla gerçekleştirmeyi sünnet (teamül) edinmiştir. Bu hidayetinin sebep ve gayesini ise şöyle beyan buyurmuştur:

“insanlar tek bir ümmetti. Allah peygamberleri müjdeciler ve uyarıcılar olarak gönderdi; insanların ayrılığa düştükleri hususlarda aralarında hüküm vermek için onlarla birlikte Kitab’ı indirdi... (12/111, 16/89)

Bu Kitab’da, insanların hidayeti için, gerekli herşeyi zikretti.(12/111, 16/89). Dolayısıyla bu anlamda mufassal olan Kitab’ın hidayetine teslim olmaktan başka insanın bir seçeneği yoktur (6/114).

Bu itibarla Kuran, Yaratıcının insanlara bahşettiği son prospektüs, son mesajdır. O mesajı insanlara iletme şerefine nail olan Hz. Muhammed de son ‘nebi/son peygamber olmuştur.

Geçmişin her döneminde bir çok topluma peygamber gönderilmişken, neden acaba, Hz. Muhammed’le bu olgu sona erdirilmiştir?

Bu gerçek, bazılarının sandığı gibi, Son Peygamber’le kıyametin birbirlerine çok yakın oluşuna mı delalet eder, yoksa başka bir şekilde izahı var mıdır?

‘İnsan’ olarak yaratılan canlı türünün, yaratılışından itibaren bir gelişim süreci içerisinde olduğu konusunda, aklî-tecrübî bazı bulgulara sahip bulunmaktayız. Acaba ilâhî mesajda bu konuda bazı ipuçları elde etmek mümkün müdür? Bu konuda, aşağıdaki âyetler, anılan gelişimin nakli ipuçları olarak ileri sürülmüşlerdir:

Sizi yarattık, sonra size şekil verdik, sonra meleklere, “Âdem’e secde edin” dedik; İblisten başka hepsi secde etti... (7/11).

Bu âyette; önce yaratılış, sonra şekilleniş, daha sonra da Âdem’e secde emri sırasına, ve yaratılan objeden ‘sizi’, ve ‘size’ diye çoğul zamirle söz edildiğine dikkat edilmelidir. Yani, yaratılan varlık tekil değil, çoğuldur; gelişimini tamamladıktan sonra Adem olmuştur ve işte bu merhalede, meleklere, Adem’e secde etmeleri emredilmiştir.

Bu konuda Muhammed İkbal şu görüştedir: “Kur’an’da Âdemin hikâyesi bütün insanlığın hikâyesidir.”⁸

İsmail Cerrahoğlu da aynı konuda şunları söyler: “Kuran-ı Kerîm’de çeşitli sûrelerde zikredilen Âdem, genellikle insanı temsil eder. Daha doğrusu Hz. Âdem’in hikâyesi, her insanın hikâyesi demektir.⁹

Süleyman Ateş’in bu âyete düştüğü not ise: “âyet, (...) Âdemin birden bire değil, bir tekâmül neticesinde yaratılmış olduğunu bildirmektedir” şeklindedir. (Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meali, ilgili âyet.)

Ve Allah, sizi yerden bir bitki olarak bitirdi (71/17).

Bu âyet için de Süleyman Ateş mealinde şöyle bir not düşülmüştür: “...insanın menşeine çeşitli yerlerde işaret eden Kur’ân, bu yaratmanın bir tekâmüle tabi kılındığını gösterir. Ancak insan herhangi bir hayvandan değil, kendi kökünden tekâmül ettirilmiştir. Bu tekâmülün nasıl olduğunu ancak Allah bilir.”

Gerek arzdan (yerden) inşa ettiği, gerek analarınızın rahimlerinde ceninler halindeyken sizi(n durumunuzu) en iyi bilen O’dur (53/32).

Burada sanki, insanın yeryüzündeki yaratılışıyla, ana rahmindeki oluşumu, tekâmülü arasındaki benzerliğe îma vardır.

insanın üzerinden, henüz anılmaya değer bir şey olmadan (önce) uzun bir süre geçmedi mi! (76/1)

Bu âyetten de, klasik müfessirlerin ifade ettikleri, “insanın ana rahmindeki gelişiminin yanı sıra, tür olarak varoluşundan sonraki gelişmesi de kastedilmiş olabilir.

İnsan türünün gelişmesinin, ana rahmindeki bireyinin gelişmesine benzerliği noktasından yola çıkarsak; insan türünün, tarih boyunca ve toplum bazında, müşahede edemediğimiz gelişmesini, insan bireyinin müşahede ede geldiğimiz gelişmesiyle sembolize edebiliriz. Yani, insan bireyinin ana rahmine düşmesinden doğmasına, büyüyüp rüştüne erişmesine, tefekkürünün gelişip kıvamına ulaşmasına ve yaşlandıkça gerilemesine, sonunda ölüp yok olmasına kadar bu teşbihi (kıyası) sürdürebiliriz. Bu durumda insanlığın da bir ceninlik, bir sebâvet, bir ergenlik, bir yaşlılık döneminin olabileceğini kabul edebiliriz.

İnsan bireyinin, rüştünü ispatlayıncaya kadar ebeveyninin vesayetine muhtaç olması ve ancak rüştünü ispatladıktan sonra vesayetten kurtulabilmesi olgusunu, toplum bazında insan türüne uygularsak; insanlığın da rüştünü ispatlayıncaya kadar ‘peygamberlerin vesayetinde’ yaşaya geldiğini, ancak rüştünü ispatladıktan sonradır ki peygamberliğin son bulduğunu ve dolayısıyla vesayetten muaf tutulduğunu söyleyebiliriz.

O halde peygamberliğin son bulması, insanlığın rüştüne ermiş olduğunu simgeler. Bu da akli melekelerin gelişmesi sonucu elde edilen entelektüel bağımsızlık ortamıdır.

Ancak risaletin (peygamberliğin) son bulması, toplumun gelişmesinin son bulması demek değildir. Tıpkı rüştünü ispatlayarak vesayetten kurtulan insan bireyi gibi hayatının baharını idrak etmiştir ve tarih boyunca -yine insan bireyindekine benzer şekilde- kabiliyetlerinin gelişimi devam etmektedir.

İşte böyle bir yorumla biz, hem şeriatlar-arası farklılıkların izahını, hem de son şeriatın doğru yorumlanmasının imkânını elde edebiliriz.

Peygamberler vasıtasıyla insanlara gönderilen mesajların, aynı ilâhî kaynaktan gelmeleri itibariyle, temel düstur ve inançlarda aynîlik gösterdikleri aklen kabul edilmiş ve tarihen doğrulanmıştır. Fakat bunun yanı sıra, yukarıdaki mülâhazalarla, toplumların gelişmekte olduğunu düşünürsek, bu gelişmeye paralel ve uygun olarak, mesajların muhtevalarında bazı farklılıkların olması kaçınılmaz olur.

Kuran, bu konuda şöyle buyurur:

... Her biriniz için bir yol (şeriat) ve bir yöntem belirledik; Allah dileseydi hepinizi bir tek ümmet yapardı, fakat bu, verdikleriyle sizi denemesi içindir... (5/48)

“...Allah’ın izni olmadan hiçbir peygamber bir âyet getiremez. Her süre için bir kitap vardır.” (13/38)

İlâhî mesajlarla bir topluma öngörülen hukuk ve muamelat esaslarının daha sonraki bir toplumda değiştirilmesinin hikmeti, toplumların gelişme süreçlerine paralel olarak hükümlerin de yenilenmesi, fıkhî bir ifadeyle, bir önceki şeriatın, bir sonraki şeriatla neshedilmesi vakıasıdır.

Şeriatlar-arası ‘neshe kâil olan İslâm fukahası, aynı şeriat içerisinde de neshi kabul etmiş ve ‘nâsih ve mensûh’a, fıkhın en önemli konularından biri olarak yer vermişlerdir. Bir çelişkiyi ifade ettiğine inanan bazı ilim adamları, Kur an’ı böyle bir zaaftan berî görerek neshi reddederken, diğer bazı ilim adamları, bu vakıanın, bir çelişkiden ziyade, toplumun gelişimine uygun olarak hükümlerin tedrici değişimi olduğunu ileri sürmüşler ve Kur’an’da mensûh ayetleri tespit ve tayine çalışmışlardır. Mensûh ayet adedinin tespitinde çok mübalağalı rakamlar ileri sürüldüğü gibi, onların sayısını birkaç ayete hasredenler de olmuştur.

İlâhî bir hidayete çelişki izafe etmenin, onun ilâhî olmadığını ileri sürmekle eş-anlamlı olacağını bizzat Kur’ân ifade ettiğine göre, neshi, ‘ahvâl ve şeraite göre hükümlerin tedrici olarak inzali’ şeklinde anlamak daha sağlıklı bir anlayış olmalıdır.

b) İlâhî Hidayetin Kapsamı

Allah, insanı fıtraten, akıl ve duyular gibi bazı kabiliyetlerle donatmış ve hayatta, yolunu seçip tercih ederken bu kabiliyetlerini mutlaka faal tutmasını ondan istemiştir:

“Bilmediğin şeyin ardına düşüp gitme; doğrusu kulak, göz ve kalp. bunların hepsi ondan sorumludur” (17/36).

İnsanın nefsinde ve çevresindeki tabiatta âyetler yaratan Allah, o fıtrî kabiliyetlere tabii doneler (veriler) sunmuştur. Sahip olduğu kabiliyetleri seferber edip tabiattaki/tabiatındaki sözsüz ayetleri done alan insanoğlu, bir yere kadar varlığının manasını kavramak ve qâlû bela” temsiliyle ifade olunduğu üzere rabbini birleyerek O’nu itiraf etmek sorumluluğundadır (7/172-73). Bununla beraber, insan, bütün zaaflarını bertaraf edememiş; Allah’ın özel hidayetinden müstağni kalamamıştır. İnsanoğlunun, doğrudan-hidayete en çok muhtaç bulunduğu sahaları tespite çalışırken, yeryüzündeki mücadelesi boyunca, üç tür varlıkla olan münasebetlerini doğru oluşturmak için çabalayıp durmuş olduğunu görürüz:

Mâ-dûnu (alt-varlık) olan kendi dışındaki varlıklarla,

Mâ-fevkı (üst-varlık) olan Yaratıcısıyla,

Hemcinsi olan insanlarla ve dolayısıyla kendisiyle.

İnsanoğlu; mâ-dûnu olan varlıklar, yani kendi cinsi dışında kalan hayvanlar, bitkiler ve cansız varlıklar üzerinde, fıtraten yeterli kabiliyetlerle donatılmış olduğundan, ilâhî doğrudan-hidayetin (sözlü ayetlerin/vahyin) konusu, bu sahadaki ilişkileri tanzim etmek olmamıştır. Yaratılışta sahip bulunduğu kabiliyetleriyle insanın, bu varlıklara yönelmesi için Kur’ân sadece bazı şevkler, impuls’lar vermiştir.¹⁰

Bu alanda Kur’ân’dan elde edilebilecek olanlar, sadece, ilk muhatap toplumu etkileyebilecek edebî ve diyagramatik tasvirlerdir. Bu tasvirlerden hareketle, günümüzde Bucaillizm diye adlandırılan, “Kur’ân âyetlerini, ilmin ya da teknolojinin ulaşmış bulunduğu bazı sonuçlarla intibak ettirme” gayretkeşliğine düşmemek gerekir. Bu yolda ileri sürülmüş bulunan iddialarının çoğunun, Kur’ân diline ve üslûbuna vukufsuzluğun bir sonucu olduğunu kanıtlamak pek zor olmadığı gibi, bu teşebbüslerin, Kur’ân’ın hidayet hedefini saptırmaktan başka bir işe yaramadığı da görülmektedir.

Örnek verirsek, bir döneme kadar bazı tefsir kitaplarında, Kur’ân âyetleri delil getirilerek dünyanın ‘sath’ (düz)¹¹ya da ‘sakin (hareketsiz)¹² olduğu iddia edilmiştir. Günümüzde ise, yine Kur’ân âyetlerine da yanılarak dünyanın ‘küre’ veya ‘elipsoid’ şeklinde olduğu ya da ‘dönmekte’ olduğu ispata çalışılmaktadır.¹³ Oysa ilâhî hidayetin hedefi ne onu, ne de diğerini ifade etmektir. Kur’ân için insana yakın olan, onun hayatında olan gerçekler önemlidir.

“Dünyanın yuvarlak olduğu” şeklindeki inancın, insanın mutluluğu ve erdemi ile doğrudan ilgili olduğunu iddia etmek mümkün değildir. Mahşer gününde, “dünyanın düz olduğu ya da yuvarlak olduğu” yolundaki inancından dolayı insanların sorguya çekileceğine dair elimizde aklî veya naklî bir delil de yoktur. Çünkü orada geçerli değerler, Allah’a olan şirksiz imanımız ve salih amellerimizdir.

Aktüel olanın önemini, Alexis Carrel gibi bir düşünür şöyle ifade eder: “İnsan için, bir ağacın gerçekliği, beş kilometre yukarısından bir helikopterle çekilen kuşbakışı fotoğrafındaki gerçeklik değildir. Gölgesinde istirahat ettiğimiz, yapraklarının hışırtısını zevkle dinlediğimiz ağaç önemlidir bizce.¹⁴”

Kur’ân’ın sadece aktüel yönüne önem verdiği, ve işin ilmî yönünü -din haline getirmeksizin- insanın kabiliyetine ve tecessüsüne tevdi ettiği, bu maddi alemle ilgili bazı edebî tasvirlerin din/akide telakki edilmesinin müncer olduğu vahim bir anlayışa -günümüzden- bir örnek verelim:

Suudi Arabistanlı meşhur Şeyh Abdu’l-Aziz b. Baz, ei-Edilletu’l-’Aqliyye ve’l-Hissiyye ‘alâ Cereyanı’ş-Şemsi ve Sukûni’l-Ardi ve Imkâni’s-Su’ûdi ila’l-Kevâkib (=Dünyanın Sakin, Güneşin Hareketli Olduğuna ve Gezegenlere Çıkmanın İmkânına Dair Aklî ve Hissî Deliller) isimli, 1975 yılında Medine’de, resmi makamlarca basılan risalesinde “güneşin yerinde durduğunu ve dünyanın onun etrafında hareket etmekte olduğunu” iddia edenleri, bakınız, ortaçağ kilisesinin engizisyoncu zihniyetiyle nasıl mahkûm etmektedir:

“...Kim bunu iddia ederse küfür ve dalâlete düşmüş olur. Çünkü bu iddia, hem Allah’ın, hem Kur’ân’ın, hem de Peygamberin (s) tekzibidir...(Bunu iddia eden kişi) tevbeye davet edilir. Ederse ne âlâ; aksi takdirde, kafir ve mürted olarak öldürülür ve malı da Müslümanların Beytulmâline irad kaydedilir. (...) Eğer ileri sürdükleri gibi dünya dönüyor olsaydı; ülkeler, dağlar, ağaçlar, nehirler, denizler bir kararda kalmazdı, insanlar batıdaki ülkelerin, doğuya; doğudaki ülkelerin batıya kaydığını görürlerdi, Kıble’nin yeri değişir, insanlar Kıbleyi tayin edemezlerdi. Velhasıl (bunların hiçbiri müşahede edilmediğine göre) bu iddia (‘dünyanın hareketli olduğu’ iddiası) sayması uzun sürecek bir-çok nedenden dolayı bâtıldır.”¹⁵

Bu ilginç örnekte, Bucaillizm’in negatif olarak işletildiğini görüyoruz: Kur’ân’ın zahirine aykırı görülen ilmî buluşlar karşısında, onları ihbar eden nass’lar aramak psikozuna karşılık, bu defa, onları kesin reddeden ve savunanlarını da engizisyoncu kilise zihniyetiyle mahkûm eden bir zihniyete şahit oluyoruz.

İnsanın, yeryüzündeki mücadelesi boyunca, münasebetlerini doğru oluşturmak için çabalayıp durduğu üç varlıktan ikinci ve üçüncüsüne, yani mâ-fevkı olan Yaratıcı ve hem-cinsi olan insanlara gelince: bu sahalarda insanoğlunun, Yaratıcının hidayetine olan ihtiyacı bariz olarak kendini her zaman hissettire gelmiştir:

Yaratıcıyla olan alâkasını doğru teşhis ve düzenlemede, insanın çoğu zaman ayakları sürçmüş, şirk ve inkâr şeklinde tezahür eden sapmalara duçar olmuştur.

Yine insanoğlunun, hem-cinsi olan ‘insan’la münasebetlerini tespit ve düzenlemede de başarısız kaldığına tarih tanıklık ede gelmiştir. Özellikle insanın birey ve toplum olarak tâbi olması gereken asgari müştereklerin tespiti ve yeryüzünde zulmü bertaraf edecek adaletli bir düzen ikame etme çabaları hep hüsranla sonuçlanmıştır.

‘Toplumsal Sözleşme’ diye adlandırılan, insanları yönetecek yasaların konulmasında, öncelikle ‘yasa koyucu’da (Şâri’de) olması gereken vasıflar, işin uzmanlarınca, uzun-uzadıya tartışma konusu yapılmıştır. Bir yasanın yeterli, âdil ve toplum bireylerince itaat edilebilir (eski ifadeyle ‘mâ bihi’l-ittibâ’) olabilmesi için, ‘yasa koyucu’nun, aşağıdaki vasıflara sahip olması öngörülmüştür:

İnsanı çok iyi tanımalı, ihtiyaçlarını çok iyi takdir etmelidir;

İnsanın -gerçekten- iyiliğini (hayrını) istemelidir;

Yaptığı yasalardan hiçbir çıkarı olmamalıdır (müstağni olmalıdır).

Fransız düşünür Jean Jacques Rousseau (1712-1778). bu konu üzerine yazdığı eserinde ‘yasa koyucu’da aranması gereken vasıfları yukarıda verdiklerimize benzer şekilde sıraladıktan sonra şunu ilâve eder: “İnsanlara yasalar vermek için tanrılar gerek.”¹⁶ Jean Jacques Rousseau’nun “tanrılar” şeklinde pagan bir söylem içerisinde verdiği çözümü, “Yaratıcı, Adil, Kadîr, Ganî, Hikmetli, Rauf, Rahîm..olan ALLAH” şeklinde düzeltirsek, bu ezelî ve ebedî gerçeği doğru ifade etmiş oluruz.

İlâhî mesajlar, tarih boyunca kainatın varlığının ve insanoğlunun bu uçsuz-bucaksız kainat içerisinde yaşamının anlamını bildirmişlerdir: Dünya hayatı geçicidir, baki olan ahiret hayatıdır. İnsan, bu geçici Dünyada Rabbine ‘kulluk’ etmek üzere yaratılmıştır; Rabbinin varlığına ve ölümden sonra O’nun huzurunda ‘hesap vereceğine’ seksiz bir iman içerisinde, erdemli (salih amelli) bir hayat yaşamaya talip olmalıdır. Bunun için de Allah’ın hidayetine tâbi olmaktan başka çıkar yolu yoktur. Allah, hayat prospektüsünü en doğru sunacak güçtedir; zira ‘yaratıcıdır’.

c) Kur’ân Hidayetinin Özelliği

‘Hidayet’, yol gösterme, rehberliktir. Yol göstermede aslolan. insanı nihai hedefine kadar bilfiil götürmek değil, yeterli ayetler ‘işaret faşları/nirengi noktalan/röperler) vererek onun, kendi irade ve insiyatifiyle o hedefe varmasına yardımcı olmaktır. Aksi halde, insanın aklının ve iradesinin fonksiyonu gözardı edilmiş olur ve içgüdüleriyle hayatını idame ettiren diğer canlılardan farkı Kalmaz.

İste son ilahi-sözlü hidayet veya -artık özele indirgersek Kur’ân hidayeti insanlara öncelikle röper noktaları vermiştir Ancak, bu soyut yönlendirmelerin yanı sıra -örneklemelerin insan tabiatı üzerindeki müspet etkilen gerçeğinden hareketle- ilk muhatap toplum üzerinde tatbikatını da beraber sunmuştur.

Bu yönüyle Kur’ân, herhangi bir hukuk kitabına benzememektedir. Zira o, bir defada vücuda getirilmiş bir hukuk mecellesi olmayıp 23 senede, gerekçesini, uygulamasını ve ahlakî değerlerini beraber getirmiş ve bu süre zarfında prototip bir Kur’ân toplumu oluşturmuş gerçekten benzersiz bir kitaptır.

Bu ilk uygulamada, yerel ve özel şartların dikkate alınmasında, Hz. Peygambere yeteri kadar inisiyatif verildiğini görüyoruz. Allah’a itaatin yanı sıra Hz. Peygamber’e de itaati şart koşan âyetler¹⁷ Peygamber’in (s) bu ‘uygulama’ sürecindeki misyonunu vurgulamaktadır.

Buna rağmen, bu yerelleştirmede bütün inisiyatif, Hz. Peygamber’e bırakılmamıştır. İlk muhatap toplumun dilini araç olarak kullanan Kur’ân’ın¹⁸ bizzat kendisi de, o toplumun arka-plânını ve örfünü (mütearefini) gözönüne alarak ahvale uygun özel hükümler vazetmiştir, evrensel prensipleri taşıyacak ya da uygulayacak vasıtaların hususi olması aklen de gereklidir: Zira soyut (mücerredi kavramlar, ancak somut (müşahhas) vasıtalarla kavranabilirler.

Bu itibarla Kur an-ı Kerîm’in, 23 senelik nüzûl ve uygulama ortamı içerisinde, hidayet ettiği toplumun gelişmesine uygun olarak ve tedrice riayet ederek evrensel inanç ve amel esaslarının yanı sıra yerel ve özel, hatta geçici hükümler koyması çok tabii görülmelidir. Müslüman cemaatin duçar olduğu problemlerin acil çözümünden, Hz. Peygamber’in aile hayatına kadar uzanan düzenlemelere varıncaya kadar. Kur’ân’ı Kerim de birçok özel hükme rastlamak mümkündür.

Kur anın nüzülu tamamlandıktan sonra geçici hüküm mesabesinde kalan nassa örnek olarak, Hz. Peygamber’in vefatından sonra, geriye bıraktığı eşleriyle kimsenin evlenemeyeceğine dair hüküm verilebilir (33/53).

Buraya kadar serdettiğimiz mülâhazalarımızı şöyle özetleyebiliriz:

İnsanlığın gelişimi son bulmamıştır. Son ilâhî yazılı mesajın inişinden sonra da bu gelişim devam etmektedir. Bunun sonucu olarak da, yeni ihtiyaç ve problemlerin oluşması ve bunları karşılamak için eski hükümlerin tâdili ya da birtakım yeni hükümlerin ikâmesi kaçınılmazdır.

Öncelikle, insan-insan ve insan-Allah münasebetlerini tayin ve tanzimde rehberlik eden ilâhî mesajlarda, -insanlığın gelişmesi de göz-önüne alınmış olduğundan- Kur’ân’da, evrensel nitelikte vaz’edilen prensip ve hükümler çok az sayıda tutulmuştur. Bu az ve kapsamlı prensip ve hükümlerin dışında kalan sahalarda, özellikle insan-madde ilişkilerinde, insana geniş bir inisiyatif alanı bırakılmıştır.

İlâhî hidayetteki teamül gereği, Kur’ân’da, evrensel inanç ve amel esaslarının yanı sıra, özel ve yerel uygulama ve yorumlara da yer verilmiş, yani ilk muhatap toplumun özel ihtiyaçları ve mütearifi (örfü, kültürü) dikkate alınmıştır.

Bütün bu hususlar gözönüne alındığında; ilk muhatap toplumun örf ve âdetine bina olunan ve zaman/mekân değişmesi sonucunda, vaz’ edilmelerine esas olan illetleri değişmiş bulunan ahkâm ve muamelâta dair hükümlerin değişebileceği sonucuna varabiliriz.

Hz. Peygamberin vefatından sonra, özellikle Hz. Ömer’in bazı uygulamaları bu kanaatimiz; te’yid edici niteliktedir. Mut’a’yı (muvakkat evliliği; yasaklaması, fethedilen arazileri muqatikye (savaşanlara) pay etmemesi, zekâttan ‘muellefe-ı qulub’a hisse ayırmaması,¹⁹Tağlib kabilesinden ‘kırkta-iki’ zekât alması... gibi uygulamaları, onun, Kur’anî ve Peygamberi uygulamaların zahirini değil, ruhunu/esprisini esas aldığın; ortaya koymaktadır.

Bu konuda Fazlurrahman şöyle yazar:

Hz. Ömer, Irak ve Mısır’ın fethedilen arazilerini muqatileye dağıtmakla ‘daha sonrakilerin nass veya muhkem diye tanımladıkları Kur’ân âyetlerini ve Peygamber sünnetini harfiyyen uygulamak yerine, sosyo-ekonomik şartların, dolayısıyla Hz. Peygamber’in, hayatı boyunca tesis etmeye çalıştığı adalet ilkesinin gereğini yerine getirmiştir.²⁰

Mamafih bu konuda karar vermek pek o kadar kolay değildir. Kur’anî ya da genel olarak İslâmî bir hükmün, başka zaman/mekânlarda da geçerliliğini koruyup-korumadığının tayini konusunda göz önüne alınması gereken bazı hususlar vardır:

Herşeyden önce, Kur’an’ın evrensel sabiteleri, İslâmî yasamanın amaçları ve genel ilâhî düstûrlar çok iyi bilinmelidir;

Sözkonusu hükmün illeti (gerekçesi) doğru tespit edilmiş olmalıdır. İlleti kesin bilinmeyen ilâhî bir hükmün değişmesi gereğinden bahsetmek doğru olmaz;

Sözkonusu hükmün illeti, İslâm-dışı ideolojilerin dayatması sonucu olmaksızın, tabiî bir şekilde değişmiş olmalıdır:

Sözkonusu hüküm; Kur’ân’ın nüzul ve tatbik seyri, uygulamasındaki tedriç dikkate alınarak mütalaa edilmeli, uygulamada hükmün öncelik ve sonralığı göz önüne alınmalıdır.

Kur’ân’ın Evrensel Sabiteleri ve Yasamanın Amaçları

İnsanın yücelişini hedef alan Kur’âni hidayet ilkeleri (özetle):

a) İnanç esasları

Allah’a şirksiz (eş koşmaksızın) iman (Tevhîd inancı).

Ahirete seksiz (şüphesiz) iman (Hesap Günü inancı) .

Meleklere, peygamberlere, kitablara iman yukarıda verilen iki temel inancın lâzimeleridir. Onun içindir ki Kur’an’da “Allah’a ve âhiret gününe iman’’ sekli daha çok kullanılmıştır.

b) (Salih) Amel

Namazı ikame etmek (nefsi arındırın en önemli bireysel ibadet),

Zekât vermek veya infak etmek (malı arındırıcı en önemli toplumsal ibadet)

Oruç tutmak, haccetmek ve diğer bütün hayırlı amellerin hepsi bu iki salih amelin lâzimeleri addedilebilirler. Onun içindir ki Kur’an’da ‘namaz-zekât’ ikilisi çok sık tekrarlanmıştır.

İslâmî yasamanın, temel hak ve hürriyetlerin temini sadedinde hedeflediği hususlar ise İslâm hukukçularına şöyle tesbit edilmiştir:

Dini korumak, Aklı korumak ,

Nesli (Canı) korumak, Malı korumak,

Nesli korumak,

Özet bir ifadeyle; fikir ve inanç hürriyeti, can ve mal güvenliği ve neslin sağlıklı idamesi..

Kur’ânî Bazı Temel Prensipler

Helâl ve haramın ölçüsünü ancak Allah tayin eder:

“Dillerinizin yalan yere nitelendirmesinden ötürü “Şu helâldir, şu haramdır” demeyin, sonra Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz..” (16/116)

“De ki: “Gördünüz mü, Allah’ın size rızık olarak indirdiği şeylerin bir kısmını haram bir kısmını helâl yaptınız”. De ki:” Allah mı size böyle izin verdi, yoksa siz Allah’a iftira mı ediyorsunuz?” (10/59)

Helâl ve haramların, emir ve nehiylerin mûcib karakterleri: Kur’an’da, helâl ve haram kılınmış örnek nitelikte eşya ve fiillerin yanı sıra, bu hükümlere gerekçe olacak külli (genel) karakterleri de verilmiştir. Bu cümleden olarak tayyibat(iyi/temiz/güzel şeyler) helâl, bunun karşıtı olan habdis (kötü/pis/çirkin şeyler) haram kılınmıştır:

“...Size verdiğimiz rızıkların ‘iyi/temiz’lerinden (tayyibât’tan) yiyin...” (2/57, 172):

“Sana, kendilerine neyin helâl kılındığını soruyorlar. De ki: “Size iyi/temiz şeyler (tayyibât) helâl kılındı... Bu gün size iyi/temiz şeyler helal kılındı...” (5/4-5)

“Ey inananlar, Allah’ın size helâl kıldığı iyi temiz şeyleri (tayyibât’ı) haram kılmayın, sınırı asmayın. Çünkü Allah, sınırı aşanları sevmez” (5/87).

“De ki: “Allah’ın, kulları için çıkardığı zîneti ve rızıktan iyi/temiz olanları (tayyibât’ı) kim haram kıldı?”... (7/32)

“O (Peygamber) ki, kendilerine (fıtraten) iyi bilinen şeyleri (marufu) emreder, kendilerini (fıtraten) kötü görülen şeyler’den (münker’den) meneder; onlara iyi/temiz şeyleri (tayyibât’ı) helâl, kötü/pis şeyleri (habâıs’ı) haram kılar...”(7/157).

Demek ki Allah, ‘tayyibât’ı helâl kılmış, ‘habâis’ı haram kılmış, ‘ma’rûfu emretmiş ‘münker’den nehyetmiştir. (Habâ’is için ayrıca bkz. 16/72, 20/81, 23/51, 40/64).

Fahişe, fevâhiş, fahşâ [çirkinlik(ler)] ve sû’ [kötülük] haram kılınmıştır:

“...Çirkinliklerin[fevâhiş’injaçığına da, kapalısına da yaklaşmayın...” (6/151);

“De ki: “Rabbim, ancak çirkinlikleri [fevâhiş’ij gerek açığını, gerek gizlisini; günahını ve saldırganlığını... haram etmiştir.”(7/33).

“Onlar bir çirkinlik [fâhişe] yaptıkları zaman ‘Babalarımızı bu yolda bulduk, ve bunu bize Allah emretti’ derler. De ki: ‘Allah çirkinlikleri [fah-şâ’yı] emretmez. Allah’a karşı bilgisizce şeyler mi söylüyorsunuz?’”(7/ 28)

“... Şeytanın adımlarını izlemeyin; çünkü o, sizin apaçık düşmam-nızdır... O size daima kötülük [sû’] ve çirkinlikler [fahşâ] (yapmamanızı)... emreder” (2/168-169).

Aşağıdaki âyet ise, Allah’ın en genel nitelikli emir ve yasaklarını ihtiva etmektedir:

“Allah adl’i (adaletli ihsan’ı [âlı-cenaplığı], yakınlarına îfâ’yı [vermeyi] emreder; fahşa’dan [çirkinlikler’den], münker’den [(fıtraten) kötü görülen şeyler’denl ve bağy’den [taşkınlıktan] meneder...” (16/90).

Bir taraftan adl, ihsan ve ifa emredilmiş; diğer taraftan fahşâ, münker ve bağy yasaklanmıştır. Bu kelimelerin hepsinin genel karakterli kavramlar olduklarına dikkat edilmelidir. Kur’ân’da 38 defa geçen ma’ruf ve bunun karşıtı olan münker, Kur’ân’ın en genel karakterli kavramlarındandır. Bazı âyetlerde ‘ma’rûf ile ya da ‘örfe uygun’ davranılması emredilmektedir. (2/180, 288), [7/199]

Bütün bu kelimelerin manalarının doğru anlaşılması, yasamada Allah’ın gözettiği illet (gerekçe) ve gayeleri anlamamıza vesile olacak ve yeni yasamalara gerekçe olarak alınabileceklerdir. Bu kelimelerin daha kapsamlı tahlillerine girmiyoruz.

Müslümanlar arasında alınacak kararlarda şura (müşavere) emredilmiştir:

“(Yapacağın) iş(ler) hakkında onlarla müşavere et... “(2/159);”... işleri, aralarında müşavere iledir...”(42/38)

Göklerde ve yerde her şey insanın istifadesine sunulmuştur. [“Eşyada asi olan ibahedir (mubah olmasıdır)” prensibinin temeli.]

“Görmediniz mi, Allah, göklerde ve yerde ne varsa hepsini size ram (musahhar) kıldı...” (31/20)

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsini kendinden (bir lütuf olarak) size râm (musahhar) kıldı...” (45/13)

“O (Allah) ki, yeryüzünde ne varsa hepsini sizin için yarattı...” (2/ 29)

Kur’ân’dan, yukarıdakilere benzer başka küllî (genel) prensip ve kaideler çıkarmak mümkündür. Biz sadece bazı örneklerle yetindik.

Günümüzde Çokça Tartışılan Bazı Meseleler

Günümüzde Kur an etrafında oluşturulan problemlerin büyük bir kısmını, Kur’ân-dışı rivayetlerle yanlış olarak elde edilen yorumlar teşkil eder. Örnek vermek gerekirse; Kur’ân’da mürtedin (İslâm’dan, başka bir dine dönenin) öldürüleceğini emreden hiçbir nass mevcut değilken, bu hüküm, âdeta tartışmasız bir İslâmî ceza olarak kabul edilmiştir. Oysa böyle bir hüküm, birçokları meyanında (2/217, 5/54), “Dinde zorlama yoktur...” (2/256) âyetine de aykırı düşmektedir.²¹

Bir kısım problemler de, vahyin nazil olduğu farklı ortamların, farklı sosyal yapıların, farklı ihtiyaçların doğurduğu problemler olarak tezahür ederler. Böyle bir durumda Kur an nassının öncelikle doğru anlaşılmış olması, sonra da doğru yorumlanması gerekir. Bir de, resmî ideoloji ve statükoların dayatma ve etkilerinden, mümkün olabildiğince azade (bağımsız), yani objektif olmanın yolları aranmalıdır.

Bu şartlar yerine getirilerek yapılacak Kur’ânî yorumlarla; nassların mefhumlarına uygun ve problemlerimizi çözücü makul ve tatmin edici izah ve sonuçlara ulaşılabileceğine inanıyoruz.

Günümüzde çokça tartışılan Kur’ânî konuları şöyle özetleyebiliriz:

Ceza Hukuku, özel olarak hadd’ler; dört kadınla evlenme; miras hukuku; kadının tanıklığı, nüşûzu halinde dövülebileceği, tesettürü, musahafasi; enflasyonist ekonomik düzenlerde riba/faiz tanımı, v.s...

Bu konuların birkaçı üzerinde kısaca duralım;

Ceza Hukuku ve Özel Olarak Haddler

Kur’ân, öncelikle cezalardan değil, Allah’tan korkan bir toplum oluşturmayı hedeflemiştir. Önce âdil insanî prensipler üzerinde temel hak ve hürriyetler temin ve ikame edilmiştir. Çeşitli imanî ve ahlâkî değerler ve insanî müesselerle bütün bu hak ve hürriyetler sağlandıktan sonradır ki, özgür iradelerle tercih edilen böyle bir düzeni ihlâl eden fiil ve davranışlar takbih ve mahkûm edilerek müeyyideler vaz’ edilmiştir. Ancak bütün cezai müeyyidelerde Kur’ân’ın siyaseti; suçluyu yoketmek, aforoz etmek ya da ona işkence yapmak değil, öncelikle ‘suçu’ mahkûm etmek, suça karşı caydırıcı bir ortam oluşturmak, kamu vicdanını da tatmin ederek birtakım intikam duygularının yaşamasına fırsat vermemek; kısacası insanlara kardeşçe bir yaşama ortamı temin etmektir.

Genel olarak ahkâmla, özel olarak ceza hukuku ile ilgili âyetlerin hemen hepsinin Medine döneminde ve birçoğunun risaletin son birkaç yılında nazil oldukları tarihî bir vakıadır.

Adam öldürme konusunda; Kur’ân; gerek diyet, gerekse kısas şeklindeki, İslâm öncesi Araplara ait²² çözüm şekillerini kabul etmiş olmakla beraber (2/178, 4/92); hemen akabinde “...ve her kim kardeşi tarafından bağışlanırsa...” şeklinde bağışlamanın, Allah katında daha faziletli olduğunu da ilave etmiştir (2/178). Ancak bu bağışlama mazlum tarafın gönül rızasına dayandığı takdirde intikam duyguları bertaraf edilmiş olur. İbtidaen hayata kasdetmiş bir zâlimi affetmek hakkının, hayatına kastedilen mazlum tarafa ait olması kadar âdil bir hüküm tasavvur edilemez. Ve böyle bir hakka sahip kılınmış tarafın affetmesi de gerçek fazilet olur. Bununla beraber, Kur’ân’ın başka bir âyeti, açıkça, adam öldürme suçunu, sadece aileye karşı işlenmiş bir suçtan ziyade, topluma karşı işlenmiş bir suç olarak ifade etmektedir.

Hırsızlığın cezasını takdir ederken, Kur’ân, gene İslâm öncesi uygulamayı²³, yani el kesmeyi öngörmüş olmakla beraber (5/38), hemen arkasından “Kim ettiği zulümden sonra tövbe edip (halini) düzeltirse, bilsin ki Allah onun tövbesini kabul eder. Allah bağışlayandır, merhametli olandır” Burada da ‘samimi pişmanlığın’ hedeflendiği, ve tövbesi halinde Allah’ın affının söz konusu olabileceği vurgulanmıştır.

Zinanın Kur’ân’la öngörülen celde cezasına gelince (24/2); aile gibi, toplumun temel taşı olan bir müessesenin tahribine müncer olacak böylesi bir cürmün cezasız kalmasını isteyecek bir sağduyunun varlığına inanmak mümkün değildir. Dikkat edilirse, Kur’ân-ı Kerîm, “zina etmeyin” demiyor, “zinaya yaklaşmayın” (17/32) buyurarak ona yaklaşılmasını bile yasaklıyor. Burada da şu önemli âdil prensibi hatırlamak gerekir: İslâm, sadece bir kötülüğü yasaklamayla yetinmez, o kötülüğe götürecek yolları da kapatır. Fıkıhçıların seddu’z-zerâyi’ diye isimlendirdikleri bu Kur’ânî prensibi, İslâm’ın bütün yasaklarında görmemiz mümkün. Nitekim zinaya yaklaşmayı zorlaştıracak, dolayısıyla zina yasağına riayeti kolaylaştıracak tedbirlerin, zina cezasından daha önce ikame edildiğini müşahede etmekteyiz. Kadın-erkek, her iki cinsin birbirlerini tahrik etmeyecek şekilde giyinmelerini, ihtilât ve halvet gibi baştan-çıkarıcı konumlara düşmemelerini kural haline getirmesi; ve her şeyden önce meşru evliliği kolaylaştırarak teşvik etmesi seddu’z-zerâyi ‘nin en güzel örneklerindendir. Bu kabil tedbirlerin tarihselliğini iddia etmek için ileri sürülecek gerekçeler inandırıcı olamazlar. Zira kadın-erkek iki türün, biyolojik ve psikolojik yapılarında bu zaman zarfında büyük bir değişikliğin meydana geldiğini hiç kimse iddia edemez.

“Recm” denilen, zina eden evli kimselere uygulanması öngörülen ve ölümle sonuçlandırılan ‘taşlama’ cezasının ise; Kur’an’da yer almadığı; Kur’ân’ın bu konuda öngördüğü genel ‘celde’ hükmüyle bağdaşmadığı ve buna mesnet olarak ileri sürülen birkaç rivayetin Kur’ân hükmüne aykırı düşmeyecek şekilde yorumlanmalarının mümkün olmaları sebebiyle genel bir İslâmî ceza addedilmesini doğru bulmamaktayız. Nitekim bu cezanın, Tevrat’ın hükmü olduğu bilinmektedir.

Bütün bunlara ilave olarak, cezaî müeyyideler söz konusu olduğunda, ‘olayın dışındaki insan’ın, genellikle duygusal davrandığı, ‘olaydan mağdur olan insan’ın ise -cezalandırma konusunda- kontrolü elden kaçırdığı çok kolay gözlemlenebilen bir vakıadır. İnsanların bu zaafını bilen Yaratıcı, zina cezasının uygulanması konusunda bizi şöyle uyarmıştır:

“...Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız, Allah’ın cezasını uygulamada sizi, onlara karşı bir acıma duygusu sarmasın. Ve inananlardan bir topluluk, onların cezalandırılmalarına şahit olsunlar” (24/2).

Miras Konusunda, nesh’e kâil olan âlimlerin çoğunluğu, bu konuyla ilgili olarak inmiş bulunan Bakara süresindeki âyetin (2/180), daha sonra nazil olan Nisa süresindeki âyetlerle (4/11-12) neshedildiğine hep inana gelmişler, âyetleri te’lif cihetine gitmemişlerdir.

Bakara: 180 ayetinde şöyle buyrulmaktadır:

“Birinize ölüm geldiği zaman, eğer mal bırakıyorsa, ana babaya, akrabalara, ‘ma’rûf üzere’ vasiyet etmesi- Allah bilinciyle yaşayanlar üzerinde bir borç olarak- size farz kılındı.”(2/180)

Dikkat edilirse, ayette, ölümü yaklaşan her mü’mine. akrabalarına ‘ma’ruf üzere’ vasiyet etmesi farz kılınmıştır. Bizce, bu emrin genel karakteri ve ma’rûf üzere’ ifadesi üzerinde durulursa âyeti mensûh saymamıza gerek kalmaz. Nisa: 11-12 ayetleri ise ‘Allah size tavsiye eder:” diye başlamaktadır:

Allah size... tavsiye eder (...) yapacağınız vasiyetten ve borçtan sonra... (4/11-12)

Bu ayetler, Bakara’daki ayetin genel hükmünün, o günkü aile yapısı ve sosyal şartlan içerisinde Allah’ın ‘tavsiye ettiği’ özel bir uygulaması olamaz mı?

Dört kadınla evlenme konusunda da hâlâ genel yanlış kanaatler muhafaza edilmektedir. Doğrusu, Kur’ân’da, ne genel olarak ‘dört kadınla evlenme cevazı’, ne de evlenmelerin ‘dörtle tahdidi’ konusunda ayetler yer alır. Sadece fevkalâde bir durum için, ‘birden fazla evlenmeye teşvik’ var. Bu ‘fevkalade durum’, Uhud Savaşı sonrasındaki durumdur. Bilindiği gibi, Uhud Savaşında 70 küsur Müslüman şehit düşmüştür. Bunlardan geriye kalan dul ve yetimlerin, o günün küçük Müslüman cemaati tarafından himayeye alınması için, birden fazla evlenmeye razı olmaktan başka insanî bir çözüm düşünülemezdi. İşte Kur’ân’ın yaptığı da bu olmuştur. Kadın-erkek arasında sayısal dengenin bozulmuş bulunduğu bir savaş-sonrası ortamda birden fazla evliliğe teşvik etmiş, erkek ve kadın evli çiftlerden fedakârlık istemiştir. Ve hemen arkasından, normal şartlarda ideal evliliğin “tek-eşlilik” olduğunu vurgulamıştır:

“Eğer yetimler hakkında âdil davranamayacağınızdan endişe ediyorsanız, o zaman, sizin için meşru olan kadınlardan ikişer, üçer dörder nikahlayın. Şayet, aralarında adaletsizlik yapmaktan kor-karsanız bir tane ile yetinin. (...) Haksızlık etmemeniz için en uygunu budur “ (4/3).

Dikkat edilirse ayette “yetimler hakkında adil davranmamak” ve “haksızlığa düşmemek endişesi” var. Bu faktörlerin ve böyle fevkalâde ahvalin bulunmadığı ortamlarda, günümüzün yanlış temayülü içerisinde, birden fazla evliliğe cevaz aramak, bu ayetleri çarpıtmadan mümkün olamaz.

Diğer konular üzerindeki tartışmalara -çalışmamızın sınırlarını zorlayacağından- giremiyoruz. Ancak bu konulardaki araştırmalarımızda daima ihtiyatlı ve şu ilâhî uyarıların her zaman bilincinde olmak zorundayız:

Genel olarak:

“...Allah biliyor, siz bilmiyorsunuz!” (2/232)

“... ilimleriyle kavrayamadıklarını tekzib ettiler...” (10/39).

Faiz/riba konusunda

“Bu onların ‘alışveriş de faiz gibidir’ demelerindendir. Oysa Allah alışverişi helâl, faizi haram kılmıştır. ...Allah faizi eksiltir, sadakaları bereketlendirir.”(2/275-76)

Hadler konusunda

“...Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız, Allah’ın cezasını uygulamada sizi, onlara karşı bir acıma duygusu sarmasın... (24/2)

Bu ayetler, insanın her zaman objektif olamayacağı, birtakım zaaflarının her zaman söz konusu olabileceği gerçeğini hatırlatmakta ve Allah’ın sınırlarının gözetilmesini talep etmektedirler.

Son Sözler

Kanaatimizce problemlerin çoğu, ‘Kur’ân dışı rivayetlerle yaşatılan İslamın getirdiği problemlerdir. Mürteci için ileri sürülen cezaî hüküm buna örnek verilebilir. ‘Kur’ân dışı rivayetlerle yaşatılan İslâm’ ifadesiyle, Hz. Peygamber sonrası uygulama ve içtihatları -onlardan yararlanması gerekirken- dogmalaştırman bir İslâm anlayışını kastediyoruz.

Öncelikle Kur’ân-dışı rivayetler, Kur’ân’ın önüne geçirmemek, ona tahakküm ettirmemek suretiyle bir çok problem bertaraf edilmiş olur. Geriye kalan problemler ise, Kur’ân’ın doğru anlaşılmasına mütevakkıf (dayanan) problemlerdir.

Kur’ân’ın anlaşılmasında iki aşama çok önemlidir:

Kuranın “mantuqunu (zahir ifadesini) doğru anlamak, (anlama aşaması).

Kur’ân’ın ‘mefhumunu (esprisini/ruhunu) doğru anlamak (ictihad aşaması).

Kur’ân’ın mantuq’unu doğru anlama aşamasında, nass’ların nüzul döneminde ifade ettikleri mânâsını elde etmek çok önemlidir. Bunu elde etmeğe çalışırken nass’ların sınırlarını zorlamamak esas alınmalı; diğer bir ifadeyle, Kur’an’da olmayanı ona izafe etmemeli, onda olanı da görmezden gelmemelidir.

Bu konuda, Endülüslü meşhur âlim Şatıbî şöyle yazar:

“Kur’ân’ın iktiza (ihtiva) ettiği şeyleri inkâr etmek nasıl doğru olmazsa, onun iktiza (ihtiva) etmediği şeyleri ona izafe etmek de caiz değildir Şeriat’ın anlaşılmasında ümmî Arapların ma’hûduna riâyet etmek gerekir”.²⁴

Kur’ân’ın mefhûm ‘unu doğru anlamak aşamasında ise, Kur’ân’ın uygulama seyri ve grafiğini en doğru elde etmek için, onun; nüzul sırası, nüzul ortamı ve arka planı içerisinde ele alınması taraftarıyız. Böyle bir mesai, Kur’ân’ın ‘mefhûmu’nun doğru anlaşılmasına, yani onun doğru yorumlanmasına esas olacak ilke ve prensiplerinin tespitine imkân sağlar.

Kur’ân âyetlerini nüzul sırası içerisinde (genel bir arka plan içerisinde) inceleme teşebbüsüne, Mehdi Bazargân’ın örnek mesaisi²⁵dışında bir çalışmaya maalesef rastlayamadık.

Biz de ‘son sözü söyleme çekingenliği hakkımızı’ kullanarak diyoruz ki: Kur’ân-ı Kerîm’de, kıyamete kadar değişmez ve değiştirilemez evrensel hükümler ve prensiplerin yanı sıra, ilk uygulamasının gerektirdiği özel ve tarihsel hükümler de yer almaktadır. Müslümanların, samimiyetle ve açık-kalplilikle bunları tespit etmeleri, evrensel olanından asla taviz vermemeleri ve fakat yerel ve tarihsel olanlarını da çok doğru tayin ederek, onların yerine, Kur’ân’ın ruhuna ve ümmetin maslahatına en uygun olan hükümleri ikame etmeleri gerekmektedir.

Böyle bir davranış, Kur’ân’ın “kıyamete kadar geçerli” bir rehber olma özelliğini asla rencide etmez.

Heraklitus ‘Aynı ırmakta iki kez yıkanılmaz demiştir. Doğru ama, yine de biz -pratikte- aynı ırmakta yıkandığımızı ifade ediyoruz.

Bu anlamda Kur’ân ‘bir kere ve bütün zamanlarda geçerli’ bir hidayettir.

Bu makale müellifin “Kur’an ve Sünnet Üzerine Makaleler” isimli kitabının 127-155 arasından alıntılanmıştır.

¹ Muslim, Sahih, Kitabu’l-Cumu’a, Hadis No: 43; Ahmed b. Hanbel, Dârimî ve Ebu Davüd da aynı rivayeti vermişlerdir.

² Muhammed Talbî, Bid’atler. (Çev. Dr. Mehmet Şimşek), A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XXIII. s. 445-460

^{^₃} En kapsamlı haliyle bu anlamdaki rivayeti Nesâî’nin Sünen’inde buluyoruz (K:19, Salâtu’l-’îdeyn, B: 22, Keyfe’l-Hutbe) c. 3, s. 188-89)

^{^₄} Yani, “Allah’ın emrettiği veya yasakladığı fiillerde ya da haram kıldığı eşyada illet (emre veya yasağa esas olacak bir gerekçe) aranmalı mı, yoksa aranmamalı mı?” Bu soruya “hayır, illet aranmamalıdır” diye cevap veren Eş’ari ekolü, nass’ın bulunmadığı ahvalde kıyas ve istinbat yoluyla hüküm koymanın yolunu kesiyordu.

^{^₅} İslâmî Araştırmalar Dergisi, sayı 1 (Temmuz 1986) “İslâmın Aktüel Değeri Üzerine”, Prof. Dr. M. Said Hatiboğlu, s. 12 (Celal Nuri’nin İctihad Mecmuası, sayı 67’de yayınlanan makalesinden naklen.)

^{^₆} Hasan Hanefî, Teoloji mi Antropoloji mi? (Çev. Dr. Sait Yazıcıoğlu), A.Ü. İlahiyat Fa kültesi Dergisi, c. XXIII. s. 505-531, Ayrıca, İlahiyatçı Dr. İlhami Güler’in, Hasan Hanefî ile yaptığı ve Türkçe’ye çevirdiği “Hasan Hanefî ile ‘Tecdid’ Projesi Üzerine Bir Söyleşi”; keza aynı yazarın, yine İlhami Güler tarafından Türkçeleştirilen “Dini Değişme ve Kültürel Tahakküm” isimli makalesi için bkz. İslâmî Araştırmalar Dergisi, c. 6, sayı: 3, s. 149-56 ve 157

^{^₇} Nebevi Sünnet, Muhammed Gazzâlî

^{^₈} Islamda Dînî Tefekkürün Yeniden Teşekkülü, Muhammed İkbâl, (Çev. Sofi Huri), İstanbul, 1964, s. 100

^{^₉}A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XX, ‘Kur’an’da İnsanın Yaratılış Sahnesinin Düşündürdükleri’, Doç. Dr. İsmail Cerrahoğlu, s. 88

^{^₁₀} Birçokları meyanında 3/190; 29/20; 38/2

^{^₁₁} Mesela,bkz. Celâleyn Tefsiri, Ve yeryüzüne [bakmazlar mı] nasıl düzeltilmiş?” ayetinin tefsirinde şunları okuyoruz:”Âyetteki ‘düzleştirilmiş’ sözü, dünyanın, astronomi âlimlerinin inandıkları gibi ‘küre’ şeklinde değil, düz olduğunun delilidir. Maamâfih, onların bu inancı dinin esas larından birini nakzetmez.”

^{^₁₂} Mefâtihu’l-Gayb, Fahruddîn er-Râzî, Tahran, tsz. c. 2, s. 102-103 (Râzî, burada, aklî ve naklî delillerle (!) dünyanın hareketsiz olduğunu ispatlayamaya çalışır).

^{^₁₃}Hasan Basri Çantay, Kur’ân ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, c. 3, s. 1143; Süleyman Ateş, Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meali; her iki mealde de 79/30 ayeti... Ve bkz. Dr. Celal Kırca, Kur’an-ı Kerim’de Fen Bilimleri, İstanbul, 1984, s. 72-78

^{^₁₄}Alexis Carrel, insanlar Uyanın

^{^₁₅}Edip Yüksel, Türkçe Kuran Çevirilerindeki Hatalar s: 48-50

^{^₁₆}Jeann Jacques Rousseau, Toplum Sözleşmesi, Adam Yy. İstanbul, 1982, s. 51

^{^₁₇} Birçokları meyanında 4/59

^{^₁₈}Kur an Arapça inmiştir. (26/195; 12/2; 13/37; 20/113; 39/28; 41/3; 42/7; 43/3, 46/ 12): “...ki akledesiniz...”. Çünkü bu gerekli ve kaçınılmazdır:

^{^₁₉}Muellefe-i qulub ve Kur’ânî ifadeyle el muellefeli qulubuhum, kalbleri İslama ısındırılmak ya da İslâm’a olan düşmanlıkları bertaraf edilmek maksadıyla zekâttan bir nevi ‘örtülü ödenek’ hissesinin tahsisen ödediği kimseler idi. Kur’ân’ın zekâtın sarf yerlerinden biri olarak tayin ettiği (9/60) böyle bir ödeneğin ayrılmasını Hz. Ömer o günkü İslâm toplumunda böyle bir zümrenin varolmadığı mülahazasıyla gerekli görmemiştir.

^{^₂₀} İslâmî Araştırmalar Dergisi, Fazlurrahman’m Sünnet Anlayışı ve ‘Yaşayan Sünnet’ Kavramı Üzerine - İ. Hakkı Ünal, s. 291 (Fazlurrahman “Social Change and Early Sunnah”’m Islamic Methodology, pp. 171-192’den naklen.

^{^₂₁} Bu konuyu tartışan Reşit Rıza’ya ait bir makale, tarafımızdan tercüme edilerek Kelime dergisi, sayı: 15 Eylül/87, s. 57 de “Din hürriyeti ve mürtedin öldürülmesi Meselesi” adıyla yayınlanmıştır.

^{^₂₂}İslam ve Çağdaşlık, Fazlurrahman, Ankara, 1990 (Fecr Y), s. 270

^{^₂₃}Kitaba’l-Muhabbar, Muhammed b. Habîb, Beyrut, tsz. s. 327-28

^{^₂₄}El-Muvafaqat fi Usuli Şeria Ebu İshaq İbrahim b. Musa eş-Şatibi Beyrut 1411 cüz:2 s:62

^{^₂₅} Seyri Tahauvul-i Kur’ân, Mehdi Bazargân, (3 cilt), Tahran, 1360-62 (H-Ş)

2010 - 19:38:57
selam,
Hikmet bey\'in eski yazılarıda olsa tekrar okunuyor,
Yeni yazıları için Hikmet Bey\'e rica etsenizde bizide nasiblendirse,
yeni sayınızı bekleyeceğim,
Allah kolaylık versin
selam ve dua ile,

Up | Down | Top | Bottom

Fazlurrahman ve tarihselcilik

8 Eylül 2012 Cumartesi

Kur’an’ın Aktüel Değeri Üzerine / Hikmet ZEYVELİ

Yorumlar (15)

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder